Spreeuw

Had niets te beweren
te klein voor veren
te nat om bruin te heten
en snavel dicht
ook tegen eten.

Maar werd een hoogst
warmpotige geleerde
specialistisch geïnteresseerde
zeehondgeveerde
vetervereerder.

Frivoolkelige imitator
een parel-bespetterde
wezel, een vliegende
ongeletterde triomfator.

Beluister dit gedicht in het Nederlands.
Stem: Graziella Rais

Ontdek dit gedicht in een minuut

Iedereen kan uitgroeien tot iets moois. Bij de geboorte is de spreeuw nog een onooglijk beestje dat er nauwelijks levensvatbaar uitziet. Maar het duurt niet lang, of de vogel paradeert trots rond, met prachtige, schitterende veren. Zo’n triomf is niet alleen voorbehouden aan de spreeuw, lijkt de boodschap van dit gedicht. Ook mensen kunnen zich zo ontwikkelen.

Meer weten? Je kunt op deze website het gedicht beluisteren, je verdiepen in de totstandkoming en de maker en ontdekken wat Leidenaren ervan vinden.

Judith Herzberg

Amsterdam, 1934 - heden

Judith Herzberg, dochter van de Joodse schrijver en jurist Abel Herzberg, groeide op tijdens de Tweede Wereldoorlog. In 1941 wist ze te ontsnappen uit een interneringskamp. Ze overleefde de oorlog op verschillende onderduikadressen en werd er levenslang door getekend. Over deze periode spreken kan Judith Herzberg niet, maar schrijven wel. In haar toneelstukken en poëzie is de oorlog een terugkerend thema.

Alledaags

Op 6 mei 1961 verscheen Herzbergs eerste gedicht in het tijdschrift Vrij Nederland. Twee jaar later kwam haar eerste dichtbundel Zeepost uit. Ze had hierin veel aandacht voor het alledaagse, net als tijdgenoten Rutger Kopland en Ida Gerhardt. Het werd een rode draad in haar werk: toen ze in 1997 de P.C. Hooft-prijs ontving, prees de jury haar voor de manier waarop ze in haar poëzie het allergewoonste wist te transformeren tot iets bijzonders.

Naast een gevierd dichteres is Judith Herzberg ook een succesvol toneel- en scenarioschrijfster. Voor haar oeuvre ontving ze onder meer de Joost van den Vondelprijs (1984) en de Constantijn Huygensprijs (1994). In de jaren 1980 verhuisde Judith Herzberg naar Israël. Sindsdien woont ze afwisselend in Amsterdam en Tel Aviv.

Waar gaat dit gedicht over?

Dit gedicht kan gelezen worden als een ode aan de spreeuw. Met bloemrijke taal bezingt Herzberg hoe een hulpeloze babyspreeuw, die kleuren noch veren heeft, uitgroeit tot een bijzondere, kansrijke vogel. Of zoals Herzberg het omschrijft: een ‘hoogst warmpotige geleerde’ en een ‘vliegende ongeletterde triomfator’.

Mens en dier

Het dier wordt hier haast voorgesteld als een mens, iets wat niet ongebruikelijk is in de poëzie van Herzberg. Een mens is immers, net als de babyspreeuw in het gedicht, kwetsbaar als het ter wereld komt. Net als de spreeuw groeit ieder mens uiteindelijk op tot een zelfstandig individu met een toekomst. Dat is de waardevolle boodschap die het gedicht meegeeft: iedereen heeft de potentie om uit te groeien tot iets moois of groots.

Ontwikkeling

Het taalgebruik in dit gedicht is opvallend. Met creatieve woordcombinaties als ‘frivoolkelig’ en ‘parel-bespetterd’ maakt Herzberg iets alledaags als de spreeuw bijzonder. Taal en inhoud zijn bovendien sterk met elkaar verbonden. In het begin, wanneer de babyspreeuw nog weinig voorstelt, gebruikt ze alledaagse, doorsnee woorden. Vanaf de tweede strofe, als de ontwikkeling van de spreeuw wordt beschreven, verandert het taalgebruik. De taal is excentrieker en beeldender en de woorden zijn allesbehalve doorsnee. De spreeuw heeft zich niet alleen ontwikkeld, de taal dus ook!

Ontstaan van dit gedicht

In 1970 werd het gedicht Spreeuw, samen met drie andere gedichten, gepubliceerd in het literaire tijdschrift Hollands Maandblad, en een jaar later was het terug te vinden in de bundel Strijklicht. Veel gedichten in deze bundel gaan over de natuur. Naast een gedicht over de spreeuw schreef Herzberg ook een gedicht over de meeuw, de kauw en de gierzwaluw.

Ik heb een verhaal bij dit gedicht

Heeft dit gedicht een speciale betekenis voor jou? Herinner je nog wanneer je het voor het eerst hoorde bijvoorbeeld? Of ben je het ooit ergens onverwachts tegengekomen? Laat het ons weten op muurgedichten@taalmuseum.nl! We voegen jouw verhaal graag toe aan deze website.

Judith Herzberg in Leiden

Foto: Anoesjka Minnaard

Het gedicht is in 1997, het jaar waarin Herzberg de P.C. Hooft-prijs kreeg, aangebracht op de muur van Boshuizerlaan 5 in Leiden. Het was het 53e muurgedicht dat door Stichting TEGEN-BEELD werd gerealiseerd. Het muurgedicht past goed bij de naam van het gebouw: Vogelvlucht. In 2008 is het gedicht gerestaureerd. De vormgeving is daarbij veranderd: schilder Jan Willem Bruins heeft het muurgedicht verrijkt met een illustratie van een vliegende zwerm spreeuwen.

Zelf was Judith Herzberg in 1986-87 regelmatig in Leiden, omdat ze toen als gastschrijver aan de Leidse universiteit was verbonden. Ze gaf destijds hoorcolleges en werkgroepen over het schrijven van poëzie, toneel en filmscenario’s.

Citaten

Het is die taal, en het bewustzijn daarvan, die de verzen van Judith Herzberg steeds weer zo 'gewoon' en tegelijk zo verrassend maken.

Literair redacteur Willem Kuipers in De Volkskrant

Het kleine en schijnbaar vanzelfsprekende krijgt in de Herzbergiaanse wereld een andere status.

Literatuurwetenschapper Maaike Meijer

Wist je dat?

De spreeuw is populair in de Nederlandstalige poëzie. Naast Judith Herzberg hebben ook Guido Gezelle en Hanny Michaelis gedichten geschreven over deze vogel.
Als Arnon Grunberg een Nederlandse schrijver zou moeten voordragen voor de Nobelprijs voor de Literatuur, zou hij Judith Herzberg kiezen.
Judith Herzberg geeft bijna geen interviews omdat ze ‘interviewschuw’ is.
Nobelprijswinnaar Kazuo Ishiguro heeft de titel van zijn roman The Remains of the Day aan Judith Herzberg te danken. Ze waren in 1988 beiden op een literair festival in Australië en tijdens een uitstapje deed ze deze suggestie.
In dit gedicht beschrijft Judith Herzberg de kleuren van de spreeuw als ‘parel-bespetterd’. ‘Die prachtige glans danken de vogels niet aan pigment maar aan verstrooiing van het licht. Die spreeuwenkleuren zijn te vergelijken met de kleuren die je in een horizontaal voor je ogen gehouden cd kunt zien’, legt Koos Dijksterhuis uit in zijn boek De Spreeuw.
Judith Herzberg heeft in het najaar van 2018 de Prijs der Nederlandse Letteren ontvangen.

Starling

Had nothing to contend
too small for feathers
too wet to be called brown
and beak closed tight
even against food.

But becomes a high
warm-footed scholar
with specialized area of interest
seal-feathered
bootlace-worshipper.

Frivolous-throated imitator
a pearl-splattered
weasel, a flying
unlettered triumphator.

Translation: Cliff Crego (reviewed by Emma Knapper)

Star

Hat nichts zu behaupten
zu klein für Federn
zu naß um braun zu heißen
ein Schnabel dicht
auch gegen Essen.

Aber wurde ein höchst
warmfüßiger gelernter
spezialistisch interessierter
Seehundgefiederter
Schnurverehrer.

Frivolkeliger Imitator
ein Perlen-bespritzter
Wiesel, ein fliegender
nicht studierter Triumphator.

Übersetzung: Kirstin Zeyer

Meer weten?

Dit lemma is geschreven door het Taalmuseum in samenwerking met Nikki Spoelstra. De vertaling naar het Engels is gemaakt door Emma Knapper. Er is gebruik gemaakt van de volgende bronnen.

Brems, Hugo. Altijd weer vogels die nesten beginnen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1945-2005. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2013.
Fens, Kees. “Doorluchtig glas. Vijftig jaar P.C. Hooftprijs”. Amsterdam, 1997.
Grunberg, Arnon. “Welke Nederlandse schrijver zou u willen voordragen voor de Nobelprijs?” Volkskrant. 30 januari 2018.
“Judith Herzberg: biografie” via de website van de Koninklijke Bibliotheek.
“P.C. Hooftprijs 1997” via de website van de Stichting P.C. Hooftprijs.
“1970-1979: Strijklicht en andere bundels” via de website van de Koninklijke Bibliotheek.
Judith Herzberg, Strijklicht (Amsterdam: Van Oorschot Uitgeverij, 1971).
Koos Dijksterhuis, De Spreeuw (Amsterdam, 2016).