Natuur en kunst

Natuur en kunst – ze gaan, zo lijkt het, eigen wegen,
Maar je treft ze, voor je ’t weet, genoeglijk samen;
Ook mijn verdeeldheid ging weer over in beamen,
Ze hebben mij nu beiden in hun ban gekregen.

Het vergt alleen dat men zich inzet en volhardt!
Pas als, in daartoe uitgelezen uren, ons brein,
Ons lijf en onze ziel aan kunst gebonden zijn,
Kan zuivere natuur weer gloeien in ons hart.

Zo is het ook met vorming en beschaving:
Vergeefs zullen de aan niets gebonden geesten
Naar de voltooiing van hun hoge doelen streven.

Wie hoge dingen wil, moet zich bedwingen;
In de beperking toont zich pas de meester,
En slechts de wet kan ons de vrijheid geven.

Vertaling: Arie Sonneveld

Beluister dit gedicht in het Duits.
Stem: Niels Schiller

Ontdek dit gedicht in een minuut

Hoe maakt een kunstenaar zijn beste werk? In totale vrijheid, of juist door zich te houden aan de regels en beperkingen van een genre of stroming? In dit gedicht pleit Johann von Goethe voor het laatste. Het is de taak van de kunstenaar om regels en creativiteit met elkaar in harmonie te brengen.

Meer weten? Je kunt op deze website het gedicht beluisteren, je verdiepen in de totstandkoming en de maker en ontdekken wat Leidenaren ervan vinden.

Johann Wolfgang von Goethe

Frankfurt am Main 1749 - Weimar 1832

Johann von Goethe moest eigenlijk, net als zijn vader, jurist worden. Hij studeerde dan ook rechten in Leipzig, maar vond het studentenleven eigenlijk veel interessanter dan zijn studie. Hij had meerdere vriendinnen en experimenteerde met onder andere de schilderkunst en de alchemie. Daarnaast begon hij te schrijven. Zijn dissertatie werd weliswaar afgekeurd, maar door een eenvoudiger examen haalde hij toch een graad in de rechten.

Roem op jonge leeftijd

In 1773, toen Goethe 24 jaar was, verscheen zijn eerste theaterstuk: Götz von Berlichingen. Ook schreef hij gedichten en werkte hij aan scènes voor Faust, het drama waar hij zijn hele leven aan bleef werken. In 1774 bracht hij Die Leiden des jungen Werther uit, het boek waar hij in één keer beroemd mee werd. Hij kreeg een uitnodiging om in Weimar als leraar van de hertog te komen werken. Het beviel hem matig, en zonder iemand in te lichten vertrok hij in 1786 naar Italië. Hier hoopte hij zijn artistieke inspiratie weer terug te vinden.

Nieuwe inspiratie en vriendschap

De reis naar Italië was een succes. Goethe maakte eindelijk de manuscripten af die hij al jarenlang met zich meezeulde, en herwon zijn zelfvertrouwen. Samen met Friedrich von Schiller (1759 - 1805), met wie hij goed bevriend raakte, ontwikkelde hij nu zijn kunsttheorie: kunst moet een ideaalbeeld laten zien, net als in de antieke oudheid. Kunst moet mensen opvoeden om betere burgers te worden. Goethe en Schiller groeiden de volgende decennia uit tot iconen en worden in het Duitse taalgebied nog altijd veel gelezen.

Waar gaat dit gedicht over?

Kunst versus natuur

Een terugkerend thema in het werk van Goethe is de verhouding tussen kunst en natuur. Natuur betekent hier iets anders dan flora en fauna. Voor Goethe was natuur de oervorm, dat wat de mens uit zichzelf voortbrengt, zonder zich aan regels te houden: het vrije. Kunst krijgt dan automatisch de betekenis van het kunstmatige, alles wat zich aan bepaalde regels houdt: het gebondene. Goethe zag deze begrippen eerst als tegenstellingen die niet met elkaar verenigd konden worden. Later ging hij ze zien als complementair: de kunst, en dus de cultuur, werd op de natuur gebouwd. Dat is ook zijn standpunt in dit gedicht.

Harmonie

Hoe is die harmonie tussen kunst en natuur ontstaan? Door inspanning, zo stelt hij in de tweede strofe. Als we ons met onze geest en met ijver aan de kunst wijden, dan zal in ons hart de natuur zich openen. Wie zich inspant om de regels van de kunst te volgen, zal niet alleen een goed kunstwerk maken, maar ook een natuurlijk kunstwerk, dat vanuit het hart komt. Iedereen heeft volgens Goethe regels nodig om iets te bereiken - wie geen beperkingen kent, komt tot niets.

Vorm en inhoud vallen samen

Wie iets groots bereiken wil, moet zich dus beheersen en de regels volgen. Dat “sich in der Beschränkung erst der Meister zeigt”, zoals Goethe stelt, laat hij in dit gedicht zelf ook zien. Het gedicht is een sonnet, een dichtvorm die altijd bestaat uit twee strofes van vier verzen en twee strofes van drie verzen, een streng rijmschema en vast metrum kent. Goethe toont dat al deze regels hem niet beperken, maar juist in staat stellen om een mooi en natuurlijk gedicht te schrijven.

Ontstaan van dit gedicht

In 1791 werd Johann von Goethe directeur van het Weimar Theater. Dat speelde niet alleen in Weimar, maar in de zomer ook in Bad Lauchstädt. Omdat daar geen goede accomodatie was, werd besloten een nieuw theater te bouwen, waar Goethe zelf ook aan mee betaalde. Uiteindelijk werd het nieuwe theater geopend op 26 juni 1802, in aanwezigheid van Goethe en 672 gasten. Om duidelijk te maken waar het nieuwe theater voor stond, was onder andere dit sonnet te horen. Het is de vraag of Goethe het speciaal voor deze gelegenheid schreef; volgens sommige biografen had hij het al een jaar of twee op de plank liggen.

Stadsverhalen

Theatermaker Erik Siebel interviewde huiseigenaren over het gedicht op hun muur. Beluister hier het interview met Wolfgang Keller: “Als er nog eens een keer een muur gezocht wordt…”

Tijdsduur: 5.30 minuten.

Transcriptie

En ik heb haar toen eens een keer gezegd van: ‘Joh, als er nog eens een keer een muur gezocht wordt in de stad waar een gedicht op gezet zou moeten worden, ik heb een muur beschikbaar.’ En toen werd ik door de heren van TEGEN-BEELD een paar jaar geleden gebeld en die zeiden: ‘Ja, wij hebben via Jacowies Surie gehoord dat u een muur ter beschikking hebt gesteld. Wij hebben uw huis al bekeken, we hebben die muur ook al bekeken, en die lijkt ons heel geschikt om een gedicht op aan te brengen. Mogen we daar eens over komen praten?’ - ‘Vanzelfsprekend, van harte welkom.’ Nou, ze kwamen, ze zeiden dat ze iemand mee zouden nemen, een voorzitter van een studentenvereniging, studentenvereniging Faust, want die bestonden in 2014 25 jaar en die wilden de stad een cadeau geven in verband met hun jubileum. Die hadden een gesprek gehad met burgemeester Lenferink en die had gezegd: ‘Nou, wat mij heel leuk lijkt is als jullie ervoor zorgen dat er weer een muurgedicht in de stad bij komt. Dat zou een mooi cadeau zijn.’

Toen kwamen ze met een boekje met alle gedichten van Goethe en ze hadden zelf al een voorselectie gemaakt van een aantal gedichten die zij mooi vonden. Ik meen dat ze er een stuk of vijf hadden uitgezocht, die hebben we toen met z’n vijven toen doorgenomen, en toen kwam uiteindelijk de keuze op, die viel op - dat was eigenlijk een gemeenschappelijk besluit - op het gedicht Natur und Kunst.

Jan Willem Bruins, de schilder, die heeft enige tijd later hier zijn spullen neergezet en een steiger opgebouwd en die is, ja, vlijtig aan de gang gegaan en heeft, wat ons betreft het prachtig op de muur gezet.

Ja, we zijn eigenlijk heel blij dat het gedicht gekomen is. We hebben het ook op best een leuke manier onthuld. De ambassadeur van Duitsland is toen geweest, de vice-burgemeester van Leiden was er, Laudy, de directeur van het Goethe-Institut was erbij, dat hele studentengezelschap was erbij. Nou, en allerlei mensen uit onder andere de onderwijswereld, leraren Duits die het prachtig vonden, studenten Duits, een hoogleraar die hier Duits onderwijst, dus onze straat stond knap vol.

Wij vonden en vinden het nog steeds heel leuk dat het gedicht gekomen is en we merken ook dat het wel publiek trekt. Er komen regelmatig mensen langswandelen die dan waarschijnlijk gewoon een stadswandeling aan het maken zijn, en zich ook verdiept hebben in het feit dat er muurgedichten zijn en die staan dan heel rustig het gedicht te lezen en met elkaar te discussiëren. Mijn overbuurvrouw heeft een bankje voor haar huis staan en daar zitten dan vaak ook mensen tegenover het gedicht. Dat is echt heel grappig om te zien.

Ik sta er vaak zelf ook nog even voor stil. Ik blijf het een mooi gedicht vinden en, ja, ik krijg ook vaak vragen erover van bezoekers die bij ons thuis langskomen, die zeggen dan: ‘Joh, wat is dit leuk’, en dan moeten we even met z’n allen naar buiten om het weer samen te bekijken. Dus op alle mogelijke manieren is het gewoon een verrijking, denk ik, van de omgeving. Een verrijking voor, nogmaals, het culturele leven, vind ik. Mensen die misschien helemaal niet zo in de sfeer van gedichten lezen zitten, die worden er op die manier toch door geboeid, heb ik het gevoel.

Nee, ik hoop dat het echt nog jarenlang goed leesbaar op die muur staat. En, nou ja, dat hopen meer mensen. Dat hoopt bijvoorbeeld ook de studentenvereniging Faust. Die komen nu regelmatig hun borrelavond hier bij het Café Plantage houden. Dat deden ze vroeger altijd in de stad, maar nu het gedicht hier staat, komt de studentenvereniging hier met enige regelmaat naar het Café Plantage, nou, Plantage is daar blij mee. Dan staan ze met die hele club op een gegeven moment op straat, dan staan ze het elkaar voor te lezen. En nieuwe leden zijn ook verplicht, als ze lid worden van die vereniging, studentenvereniging, om meteen aan de beginperiode van hun lidmaatschap, hier het gedicht te komen bestuderen. Dat hebben ze gewoon ingevoerd. Dus dat is heel leuk.

Wat ik me wel kan herinneren, toen Jan Willem Bruins ermee bezig was het op de muur te zetten, zei ik: ‘Jan Willem, nogmaals, ik vind het heel leuk dat dit gebeurt, maar ik ben voor één ding bang en dat is graffiti. Denk jij niet dat er op een gegeven moment kwajongens met hun spuitbus erin staan te rommelen?’, toen zei ‘ie: ‘Wolfgang, ik heb dat nog nooit meegemaakt.’

Ik heb een verhaal bij dit gedicht

Heeft dit gedicht een speciale betekenis voor jou? Herinner je nog wanneer je het voor het eerst hoorde bijvoorbeeld? Of ben je het ooit ergens onverwachts tegengekomen? Laat het ons weten op muurgedichten@taalmuseum.nl! We voegen jouw verhaal graag toe aan deze website.

Johann Wolfgang von Goethe in Leiden

Foto Anoesjka Minnaard

In 2014 bestond het studentengezelschap Faust, onderdeel van studentenvereniging Augustinus, 20 jaar. Zij besloten een muurgedicht aan de stad Leiden te schenken, en omdat Goethe nog ontbrak, werd het gedicht Natur und Kunst uitgekozen. Het gedicht is op 11 september 2014 onder grote belangstelling onthuld door de toenmalige ambassadeur van Duitsland. Het is te vinden aan de Plantage 1, hoek Veerstraat en was het 109e muurgedicht dat door Stichting TEGEN-BEELD werd gerealiseerd.

Johann Wolfgang von Goethe en Duitsland

De waarde van Goethe voor de Duitse literatuur is niet te overschatten. Hij wordt gezien als de beroemdste schrijver in de Duitse literatuur en als één van de grootste Duitsers aller tijden. De Duitse literatuur is door Goethe sterk gevormd – zo sterk, dat sommige schrijvers zijn dood zagen als een bevrijding.

Citaten

Kunst: eine andere Natur, auch geheimnisvoll, aber verständlicher; denn Sie entspringt aus dem Verstande.

Kunst: een andere natuur, ook geheimzinnig maar begrijpelijk; want ze ontspringt ze van geest

J.W. von Goethe

die Kunst ist lang! Und kurz ist unser Leben.
de kunst is lang! En kort is maar ons leven.

J.W. von Goethe, in Faust deel 1

Wist je dat?

Goethe deed ook veel aan natuurwetenschap en vond dat eigenlijk belangrijker dan literatuur. Hij deed onder andere onderzoek naar mineralogie en hoe kleuren ontstaan.
Napoleon was een groot bewonderaar van Goethe. Hij las Die Leiden des jungen Werther meerdere malen en heeft Goethe ook ontmoet.
Goethe had veel liefdesaffaires, ook toen hij getrouwd was. De beroemdste en langstdurende was met zijn buurvrouw, Charlotte von Stein, die hij in zijn tuinhuis ontving.
Wereldwijd zijn er 144 Goethe instituten, in 80 landen. Deze zetten zich in voor de bevordering en verspreiding van de Duitse taal en cultuur.
‘In de beperking toont zich de meester’, zoals Goethe in dit gedicht schrijft, groeide zowel in het Duits als het Nederlands uit tot een bekend gezegde.
Lid van het studentengezelschap Faust is de zoon van Cees van Hoore, van wie ook de gedichten Avond op het land en Het woord is machteloos op de muren van Leiden zijn te vinden.

Nature and art

Nature and Art, they go their separate ways,
It seems; yet all at once they find each other.
Even I no longer am a foe to either;
Both equally attract me nowadays.

Some honest toil's required; then, phase by phase,
When diligence and wit have worked together
To tie us fast to Art with their good tether,
Nature again may set our hearts ablaze.

All culture is like this; the unfettered mind,
The boundless spirit's mere imagination,
For pure perfection's heights will strive in vain.

To achieve great things, we must be self-confined:
Mastery is revealed in limitation
And law alone can set us free again.

Translation: David Luke

Natur und Kunst

Natur und Kunst, sie scheinen sich zu fliehen,
Und haben sich, eh' man es denkt, gefunden;
Der Widerwille ist auch mir verschwunden,
Und beide scheinen gleich mich anzuziehen.

Es gilt wohl nur ein redliches Bemühen!
Und wenn wir erst in abgemeßnen Stunden;
Mit Geist und Fleiß uns an die Kunst gebunden,
Mag frei Natur im Herzen wieder glühen.

So ist's mit aller Bildung auch beschaffen:
Vergebens werden ungebundne Geister
Nach der Vollendung reiner Höhe streben.

Wer Großes will, muß sich zusammenraffen:
In der Beschränkung zeigt sich erst der Meister,
Und das Gesetz nur kann uns Freiheit geben.

Meer weten?

Dit lemma is geschreven door Chris Flinterman in samenwerking met het Taalmuseum. De vertaling naar het Engels is gemaakt door Demi van de Wetering. Er is gebruik gemaakt van de volgende publicaties:

Safranski, Rüdiger. Goethe: Kunstwerk des Lebens, Biografie. Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch, 2015.
Trunz, Erich (uitgegeven en commentaar). Goethe: Gedichte. München: C.H. Beck, 2007.
Charlie Louth, ‘Goethe's Sonnets’, Publications of the English Goethe Society, Vol. 72, 2003 (1), 15-24.
Goethe, Johann Wolfgang, Faust deel 1, Online.
De vertaling naar het Nederlands is gemaakt door Arie Sonneveld.