De Muze

Wanneer ik 's avonds wacht of zij zal komen,
Dan hangt het leven, lijkt het, aan een draad.
Wat maal ik nog om roem, jeugd, vrijheidsdromen
Als zij met haar schalmei daar voor mij staat.

Daar is ze. Met haar sluier teruggeslagen,
Kijkt ze mij aan met onverholen blik.
'Was jij het die aan Dante,' zal ik vragen
'De Hel dicteerde?' 'Ja,' is 't antwoord. 'Ik'.

Vertaling: Marja Wiebes en Margriet Berg

Beluister dit gedicht in het Russisch
Stem: Zina Anisimova

Ontdek dit gedicht in een minuut

Wie wil dichten, heeft inspiratie nodig. Anna Achmatova vond die in de eeuwenoude Europese traditie van de klassieke oudheid en de renaissance. Als aristocrate uit Sint Petersburg was ze daarmee opgegroeid. Na de Russische Revolutie kwam ze daardoor in een moeilijke positie terecht. Haar werk mocht van het communistische regime niet langer worden uitgebracht. Dante Alighieri, de veertiende eeuwse dichter die ze in dit gedicht als ideaal voorstelt, was toen niet langer alleen een voorbeeld. Ze herkende zich in zijn levensverhaal, dat ook bol stond van problemen met machthebbers, en zag Dante als zielsverwant.

Meer weten? Je kunt op deze website het gedicht beluisteren, je verdiepen in de totstandkoming en de maker en ontdekken wat Leidenaren ervan vinden.

Anna Achmatova

Odessa 1889 - Domodedovo 1966

Hoewel veel vroege gedichten van Anna Achmatova over de liefde gaan, zijn ze verre van zoetsappig. Achmatova beschreef de moeilijkheden die zij in haar relaties tegenkwam en de pijn van het verbreken ervan. Ze was een kenner: ze trouwde drie keer en omschreef al haar huwelijken als ongelukkig. Na de Russische Revolutie (1917) ging haar werk steeds minder over haar persoonlijke leven; ze schreef nu regelmatig kritisch over de ontwikkelingen in de Sovjet-Unie.

Aristocrate

Achmatova werd geboren als Anna Gorenko. Op haar zeventiende nam ze de dichtersnaam Achmatova aan, naar een verre voorouder, een Tataarse prinses. Ze groeide op in een aristocratische familie die sterk op Europa was gericht. Dat was ze ook als dichter. De kunststroming die ze samen met haar eerste echtgenoot begon, het acmeïsme, liet zich sterk inspireren door klassieke Europese dichters. Ze wilden de wereld beschrijven zoals ze was, helder en concreet, zonder vaag taalgebruik.

Russische revolutie

Na de revolutie bleef Achmatova in Rusland. Hoewel haar poëzie nauwelijks politiek was, stoorden de communisten zich aan de religieuze elementen en de verwijzingen naar Europese tradities en Griekse mythologie. Hoewel het haar nauwelijks nog lukte om te publiceren, bleef ze dichten en werd haar werk kritischer. Daarbij kon ze putten uit eigen ervaringen, want ze had veel te lijden van de Stalinistische terreur: haar eerste ex-man werd werd geëxecuteerd, haar derde echtgenoot overleed in een strafkamp en haar zoon zat 18 jaar gevangen. Ze beschreef haar ervaringen als moeder en vrouw in het gedicht Requiem, dat geldt als een meesterwerk.

Herwaardering

Na de dood van Stalin in 1953 ontstond langzaam meer waardering voor haar werk. Ze bracht enkele dichtbundels uit, schreef memoires en kreeg ook internationaal erkenning. Ze ontving in 1964 de Etna-Taormina prijs, waarbij jurylid Ingeborg Bachmann speciaal voor haar een gedicht schreef dat ook in Leiden op een muur te vinden is. Inmiddels wordt ze gezien als een van de grootste Russische dichters.

Waar gaat dit gedicht over?

Het is avond en Achmatova wacht op haar muze. In de klassieke oudheid waren de negen muzen de godinnen van de kunst. Wie wilde schrijven, zingen of dichten, riep ter inspiratie een van de muzen aan. Achmatova hoopt op Euterpe, de muze van de poëzie. Die was herkenbaar aan haar blaasinstrument, in dit gedicht een schalmei. Het is spannend of ze wel zal komen, oftewel: Achmatova twijfelt over haar inspiratie. Als die eenmaal verschijnt, verdwijnen ijdelheid en dagelijks zorgen (in het gedicht: roem, jeugd, vrijheidsdromen). Dan wil ze alleen nog maar op een zo hoog niveau dichten. En de absolute top, dat was voor Achmatova Inferno van de florentijn Dante Aligheri (ca. 1265 - 1321).

Achmatova en Dante

Anna Achmatova heeft zich herhaaldelijk door Dante laten inspireren. De Acmeïsten waren voor de revolutie al gegrepen door klassieke auteurs. In de jaren 1920 en 1930 begon zij Dante niet alleen te zien als een voorbeeld van kwaliteit, maar ook als geestverwant. Hij groeide op in Florence, dat voor haar gevoel veel weg had van het St. Petersburg uit haar eigen jeugd, en kwam daarna in aanvaring met de machthebbers. Hij werd verbannen maar weigerde uit trots het boetekleed te dragen. Door in de jaren waarin Stalin aan de touwtjes trok over Dante te dichten, gaf ze ook commentaar op haar eigen tijd.

Ontstaan van dit gedicht

Anna Achmatova schreef dit gedicht enkele jaren na de Russische Revolutie, toen het haar steeds moeilijker werd gemaakt om haar gedichten uit te brengen. Ze las in die tijd veel klassieke auteurs, zoals Shakespeare en Dante, en bestudeerde de bijbel. Dat had haar persoonlijke interesse, maar werd in de jonge Sovjet-Unie snel als daad van verzet gezien. Kunstenaars werden immers geacht zich in te zetten voor het communistisch ideaal en wie ‘bourgeois’ kunst maakte, was verdacht. In dit gedicht deed ze precies waar de communisten aanstoot aan namen: ze plaatste zichzelf in de klassieke, Europese traditie van Dante Alighieri.

Ik heb een verhaal bij dit gedicht

Heeft dit gedicht een speciale betekenis voor jou? Herinner je nog wanneer je het voor het eerst hoorde bijvoorbeeld? Of ben je het ooit ergens onverwachts tegengekomen? Laat het ons weten op muurgedichten@taalmuseum.nl! We voegen jouw verhaal graag toe aan deze website.

Anna Achmatova in Leiden

Foto Anoesjka Minnaard

Dit muurgedicht is sinds 1997 te vinden aan de Johan de Wittstraat 57 in Leiden. Het was het 51e muurgedicht dat door Stichting TEGEN-BEELD werd gerealiseerd.

Klagende buren

Het gedicht van Achmatova werd niet zonder slag of stoot ontvangen door buurtbewoners. Dit had niet met het gedicht zelf te maken, maar met de vormgeving. Het gedicht werd op een paars-blauwe achtergrond geplaatst: niet ieders favoriete kleur. Het leidde dan ook tot veel ophef. Een Leidse inwoner klaagde: “Ik wil al enkele jaren een dakkapelletje op mijn huis. Let wel, op mijn eigen huis, hè. En wat krijg ik? Alleen maar tegenwerking van de gemeente. En nu mag iedere halve rijmelaar zo maar op de muren kladden wat hij maar wil. Het is oneerlijk.”

Vrijheid van meningsuiting?

Enkele jaren na het aanbrengen van dit muurgedicht is de paarse achtergrond verwijderd. Dit was onderdeel van een afspraak met de gemeente. Hoewel het aanbrengen van teksten van muurgedichten valt onder de vrijheid van meningsuiting, is voor de vormgeving van de teksten een vergunning nodig. De gemeente stelde dat mits Stichting TEGEN-BEELD haar gedichten voortaan een 'wat minder barokke uitvoering' gaf, de Stichting verder mocht gaan met het aanbrengen van gedichten op Leidse muren zonder daar bij ieder gedicht vergunning voor aan te vragen.

Anna Achmatova en Rusland

In tegenstelling tot veel dichters en kunstenaars die na de revolutie de Sovjet-Unie zijn ontvlucht, heeft Achmatova dat nooit overwogen. Ze geloofde dat een dichter iemand is die een speciale taak heeft: een stem geven aan het (geteisterde) volk. In 1917, rond de revolutie, verwoordde ze in een gedicht waarom vluchten voor haar geen optie was:

Mij was een stem. Troostend en lavend
Riep hij mij toe en sprak: ‘komaan,
Verlaat uw zondig en gehavend
Rusland. Ga er voorgoed vandaan.

Geen bloed zal meer uw hand bevlekken.
Ik neem de schaamte uit uw hart.
Met nieuwe naam zal ik bedekken
De pijn van nederlaag en smart.’

Maar, onbewogen, met mijn handen
Sloot ik mijn oren af, dat niet
De stem mij roepend aan zou randen
Mijn rouw met zijn onwaardig lied.

Vertaald door Karel van het Reve (1952)

Herinnering

Achmatova staat bekend als dichteres die vijftig jaar lang een vijandig regime trotseerde zonder concessies te doen, al schreef ze begin jaren 1950 enige propagandaverzen om haar zoon vrij te krijgen. Achmatova’s werk is een krachtige spiegel van Rusland in de eerste helft van de twintigste eeuw. Dat is geen toeval: ze verzette zich zelf sterk tegen het vergeten en bedekken van het verleden.

Citaten

The widespread worship of her memory in Soviet Union today, both as an artist and as an unsurrendering human being, has, so far as I know, no parallel. The legend of her life and unyielding passive resistance to what she regarded as unworthy of her country and herself, transformed her into a figure not merely in Russian literature, but in Russian history in the Twentieth century.

Isaiah Berlin, Brits-Russisch sociaal wetenschapper en politiek filosoof

Wist je dat?

• Anna Achmatova wordt gezien als een van de grondleggers van het acmeïsme. Het verhaal gaat dat zij samen met dichter Goemiljov (destijds haar man) thuis naar een naam zocht voor hun groep. Ze pakten een oud Grieks woordenboek erbij (Grieks omdat ze de band met de Europese, klassieke traditie wilden onderstrepen) en kwamen het woord ‘Akmè’ tegen, wat ‘hoogtepunt’ of ‘bloeitijd’ betekent. Dit vonden ze mooi klinken.
   
• Achmatova had in de jaren 1930 en 1940 lange tijd geen permanente woonplek. Ze was haar huis ontvlucht omdat ze voortdurend met huiszoekingen te maken had. Ze leefde in een kimono en verbleef bij vrienden. Er is weleens gezegd dat ze in die periode maar twee gedichten schreef omdat ze geen tafel had om aan te werken.

Муза

Когда я ночью жду ее прихода,
Жизнь, кажется, висит на волоске.
Что почести, что юность, что свобода
Пред милой гостьей с дудочкой в руке.

И вот вошла. Откинув покрывало,
Внимательно взглянула на меня.
Ей говорю: "Ты ль Данту диктовала
Страницы Ада?" Отвечает: "Я".

The Muse

When at night I await her coming,
It seems that life hangs by a strand.
What are honours, what is youth, what is freedom,
Compared to that dear guest with rustic pipe in hand.

And she entered. Drawing aside her shawl
She gazed attentively at me.
I said to her: "Was it you who dictated to Dante
The pages of The Inferno?" She replied: "It was I."

Translation by Judith Hemschemeyer

Meer weten?

Dit lemma is geschreven door het Taalmuseum. De vertaling naar het Engels is door Anne Oosthuizen. Er is gebruik gemaakt van de volgende publicaties:

• Anna of all the Russias - The life of Anna Akhmatova (2005) van Elaine Feinstein.
• Spiegel van de Russische poezie (2000), samengesteld door Willem G. Weststeijn en Peter Zeeman.
• Moderne Russische Literatuur - Van Poesjkin tot heden (2005) van Arthur Langeveld en Willem G. Weststeijn.
• Russische literatuur (2006) in een notendop van Arthur Langeveld
• Verheul, Kees, ‘Twee Russische hommages aan Dante’, De Revisor 5, 1978. Via DBNL.nl
• Marja Wiebes en Margriet Berg, Het zesde zintuig; gedichten van Anna Achmatova, Nikolaj Goemiljov en Osip Mandelstam (Leiden 1997).
• Rupert Moreton - “I heard a voice” (“Мне голос был”) Anna Akhmatova.