Franz Was

franz was
was franz?
franz.
was.
waar.
was waar.
verward.
wij.
franz, wij!
wij, franz.
u.
franz was verward.
was franz in de war?
wirwar.

Beluister dit gedicht in het Duits.
Stem: Christoph Pieper.

Ontdek dit gedicht in een minuut

Voor Konrad Bayer was een gedicht, zoals alles wat hij maakte, een experiment. Die experimenten waren bedoeld om een reactie uit te lokken. In dit gedicht speelt Bayer met klanken en betekenissen en zet hij zijn publiek voortdurend op het verkeerde been. Hoe zit het nu precies met die Franz? Dat blijft de vraag; alles wat je denkt te weten blijkt drijfzand. Iedereen is een beetje Franz, want wat weet je nu echt zeker?

Meer weten? Je kunt op deze website het gedicht beluisteren, je verdiepen in de totstandkoming en de maker en ontdekken wat Leidenaren ervan vinden.

Over Konrad Bayer

Wenen, 1932 - 1936

Als negentienjarige maakte Konrad Bayer zijn entree in de Weense kunstwereld. Drie jaar later, in 1954, werd hij onderdeel van de Wiener Gruppe, een experimenteel gezelschap. Bayer probeerde in die tijd allerlei kunstvormen uit: hij schreef toneelstukken, hoorspelen, veel gedichten en twee romans, waarvan er één nooit voltooid is maar een fragment is gebleven. In al zijn werk gebruikte hij montagetechnieken. Konrad Bayer combineerde teksten, zinnen en woorden die ogenschijnlijk niet bij elkaar hoorden tot iets nieuws. Daardoor is zijn werk vrij complex om te lezen en wordt het soms caleidoscopisch genoemd.

Zelfmoord

Tweemaal nam Konrad Bayer deel aan een vergadering van de Gruppe 47, de groep waarin de belangrijkste Duitse schrijvers zich verenigd hadden. Waar hij in 1963 nog lovend werd ontvangen, kreeg hij een jaar later forse kritiek te verduren. Dat viel Bayer zwaar en kort daarna pleegde hij zelfmoord.

Nalatenschap

Het meeste werk van Konrad Bayer werd na zijn dood gepubliceerd. De interesse die toen ontstond, draaide niet alleen om het werk zelf, maar ook om de persoon Bayer. Zijn kunst, excentrieke levensstijl, dandy-gedrag en zelfmoord zorgden voor een cultstatus.

Waar gaat dit gedicht over?

Traditionele gedichten hadden vaak een vaste vorm; ze waren op rijm of volgden een strikt schema. Konrad Bayer meende dat een nieuwe tijd een nieuwe taal nodig had. Al zijn werk was dan ook in de eerste plaats een vormexperiment. Hij gebruikte vaak fragmentarische zinnen en daagde het publiek uit door stellig te zijn en vervolgens weer twijfel te zaaien. Ook speelde hij graag met klanken en betekenissen. Al die aspecten zijn in dit gedicht aanwezig.

Een wirwar van war

Zo begint hij in dit gedicht met de vaststelling ‘franz war’ (franz was). In de volgende regel wordt dit door een vraag alweer betwijfeld: ‘war franz?’ De volgende regels bevatten steeds één woord: ‘franz.’ ‘war.’ ‘wahr.’ Deze woorden zijn apart te lezen maar vormen ook samen een zin: Franz was waar. Net als er duidelijkheid lijkt te ontstaan - Bayer herhaalt ‘war wahr’ (was waar) - lezen we ‘wirr’ (verward). De twijfel is gezaaid: bestond Franz nu wel of niet?

Vervolgens gaat Bayer nog een stapje verder, door ‘wirr’ in ‘wir’ (wij) te veranderen. Hij maakt er zelfs een uitroep van: ‘franz, wir!’ Wij zijn dus allen Franz, totdat de volgende regel duidelijk maakt dat er wel degelijk onderscheid is tussen ons en Franz: ‘wir, franz.’ Dan volgt ‘ihr’ (jullie). Hij distantieert zich van Franz. Deze wordt dan verward genoemd: ‘franz war wirr.’ Weer trekt hij dit in twijfel, maar nu verdwijnt er één letter: ‘war franz irr?’ ‘Irr’ betekent hier zoveel als verdwaald, ook wel in de war. In de laatste regel vat hij het gedicht samen door twee al eerder geïntroduceerde woorden samen te voegen: ‘wirrwarr’ (verwarring).

Ontstaan van dit gedicht

Na de Tweede Wereldoorlog waren schrijvers en dichters in Duitsland en Oostenrijk vertwijfeld. Hoe nu verder? De Nazi’s hadden een sterke scheiding gehanteerd tussen kunst die in hun ogen goed of juist ontaard (‘entartet’) was. Veel werk was daardoor verloren gegaan of was na de oorlog omstreden. Veel intellectuelen vielen daarom voor hun inspiratie terug op klassiekers zoals de achttiende-eeuwse iconen Goethe en Schiller.

Een enkeling ging juist op zoek naar iets geheel nieuws. Een van hen was Konrad Bayer. Samen met enkele geestverwanten vormen hij in het midden van de jaren 1950 het middelpunt van de Weense cultuurscene, al bleef Bayer tot 1957 ook werkzaam als bankbediende. Alles wat hij en zijn geestverwanten maakten, zagen ze als experiment, zoals ook dit gedicht. De leden experimenteerden met één doel: choqueren.

Ik heb een verhaal bij dit gedicht

Heeft dit gedicht een speciale betekenis voor jou? Herinner je nog wanneer je het voor het eerst hoorde bijvoorbeeld? Of ben je het ooit ergens onverwachts tegengekomen? Laat het ons weten op muurgedichten@taalmuseum.nl! We voegen jouw verhaal graag toe aan deze website.

Konrad Bayer in Leiden

Foto Anoesjka Minnaard

Dit gedicht is in 1994 aangebracht op de gevel van een fietsenwinkel aan de Kaasmarkt 4. Het was het 28e muurgedicht dat Stichting TEGEN-BEELD in Leiden realiseerde. De exploitant van de winkel, in de volksmond Frans Fiets, wilde graag een gedicht op zijn muur, en nam contact op met Stichting TEGEN-BEELD om de opties te bespreken. Gezien zijn naam wilde hij het liefst een Frans gedicht. In plaats daarvan kreeg hij dit Duitse gedicht over een naamgenoot: Franz. Veel ruimte was er niet waardoor dit waarschijnlijk het kleinste Leidse Muurgedicht is.

Konrad Bayer en Oostenrijk

Hoewel Konrad Bayer, net als de andere leden van de Wiener Gruppe, tijdens zijn leven door het grote publiek nauwelijks begrepen werd of zelfs niet erkend werd als kunstenaar, geldt hij tegenwoordig als een belangrijke schrijver in de Oostenrijkse literatuur van na 1945. Ook is er nog altijd veel interesse voor zijn werk.

Montagetechniek

Bayer is bijzonder geïnteresseerd in montagetechniek. Een van zijn ideeën was een montage over de montage. Er zou een montage van stukken uit een vakboek over de montage van machines moeten komen, die de leden van de Wiener Gruppe dan, verkleed als monteurs, in de montagehal van een fabriek voor zouden lezen. Het project kwam nooit van de grond.

Citaten

Dit is iets Oostenrijks, maar iets, dat ons betreft en niet alleen maar een spelletje is.

Ernst Bloch, lid van de Gruppe 47, in 1963 over het werk van Konrad Bayer.

Er is niets gemeenschappelijks, enkel de taal schept verbondenheden.

Konrad Bayer over taal in zijn boek Der Stein der Weisen (1963).

Wist je dat?

In Bayers experimentele, nooit afgemaakte boek het zesde zintuig (Der Sechste Sinn, 1966) voert hij een groot aantal personages op. De hoofdpersoon, Franz Goldenberg, roept op een gegeven moment vertwijfeld “Wie ben ik?”. De lezer ontdekt dat het personage Franz bestaat uit iedereen die in het boek ‘ik’ zegt.
“Ich gebe zu, Franz ist gott” (Ik geef toe: Franz is god) eindigde Konrad Bayer een andere tekst waarin een Franz voorkomt, eind jaren 1950.
Konrad Bayer schreef op de middelbare school al gedichten. Hij richtte daar met twee vrienden de kunstenaarsclub ‘Genie und Irrsinn’ (genialiteit en waanzin) op.

Dit gedicht is op muziek gezet door de Leidse band Street fable.

Franz Was

franz was
was franz?
franz.
was.
true.
was true.
confused.
we.
franz, we!
we, franz.
you.
franz was confused.
was franz confused?
jumbled.

Translation: Natasja Oorthuis

Franz War

franz war,
war franz?
franz.
war.
wahr.
war wahr.
wirr.
wir.
franz, wir!
wir, franz.
ihr.
franz war wirr.
war franz irr?
wirrwarr.

Meer weten?

Dit lemma is geschreven door Chris Flinterman en het Taalmuseum. De vertaling naar het Engels is door Natasja Oorthuis. Er is gebruik gemaakt van de volgende publicaties:

Bayer, Konrad: Sämtliche Werke. Hrsg. von Gerhard Rühm. Wenen: ÖBV-Klett-Kotta, 1996.
Smedt, Erik de. konrad bayer und die ‚zerschneidung des ganzen‘. (22-9-2017)
Stepina, Clemens K. Konrad Bayer und die Wiener Gruppe. In: New German Review (17): 2001/2002. Erinnerung an Konrad Bayer. In: Die Zeit, 23 oktober 1964.
Wiener, Oswald. Einiges über Konrad Bayer. In: Die Zeit, 17 februari 1978.