Eenmaal

Eenmaal gestorven wacht je je graf:
vergetelheid is voorgoed het deel van haar
die de rozen uit Pieria niet plukken mag;

naamloos dool je rond,
ook in het huis van de dood -
vervluchtigd, onder vale lijken.

Vertaling C.M.J. Sicking

Alternatieve vertaling

Eenmaal

Dood zal je zijn en begraven
En geen herinnering, geen heimwee
Rijst er later nog naar jou

Want jij plukte geen rozen van Piëria
Ongezien zelfs in de hel
Zul je van ons weggefladderd
Dolen onder duistere doden

Vertaling Jan Gossink

Beluister dit gedicht in het Oud-Grieks.
Stem: Ineke Sluiter

Ontdek dit gedicht in een minuut

Wat maakt een vrouw een goede huwelijkskandidaat? Sappho wist het wel: als je jezelf niet cultureel ontwikkelt, val je niet in de smaak. Uiteindelijk zal zelfs niemand je herinneren. Dat hield ze haar leerlingen voor met dit gedicht, waarin ze tevens haar eigen niveau liet zien.

Meer weten? Je kunt op deze website het gedicht beluisteren, je verdiepen in de totstandkoming en de maker en ontdekken wat Leidenaren ervan vinden.

Sappho

Lesbos ca. 630 - ca. 580 voor Christus

Sappho leefde rond 600 voor Christus op het Griekse eiland Lesbos. Dit eiland stond bekend om zijn bloeiende literaire cultuur. Die was grotendeels een mannenzaak, zoals de meeste publieke aangelegenheden in het oude Griekenland. Vrouwen mochten bijvoorbeeld niet naar buiten zonder de begeleiding van een mannelijk familielid en het was niet gebruikelijk dat vrouwen een carrière hadden. Dat gold ook voor Sappho, die uit een gegoede familie kwam en waarschijnlijk getrouwd was en een dochter had.

Docent en dichteres

at Sappho toch nog altijd als dichter bekend is, dankt ze waarschijnlijk aan haar werk als docente van jonge meisjes. Zulke privédocenten waren er meerdere; in haar werk bekritiseert ze soms concurrenten en noemde ze hun leerlingen dom en onderontwikkeld. Zelf besteedde Sappho dan ook veel tijd aan culturele opvoeding, waaronder de dichtkunst. Ze schreef waarschijnlijk zeker tienduizend dichtregels, waarvan er tegenwoordig nog zo’n zeshonderdvijftig bekend zijn.

Waar gaat dit gedicht over?

Wie herinnerd wil worden, doet er volgens dit gedicht goed aan de ‘rozen van Piëria’ te plukken. Piëria ligt aan de voet van de Olympus, Griekenlands hoogste berg en volgens de dichter Homerus (ca. 800 v.Chr. – ca. 750 v.Chr) het 'huis van de goden'. Op de Olympus woonde volgens de Griekse mythologie de oppergod Zeus en ook zijn dochters, de negen muzen, waren er te vinden. Zij waren de godinnen van het lied, de komedie, de dans, de tragedie, de geschiedschrijving, het fluitspel en andere kunstvormen. Kunstenaars riepen hen aan voor inspiratie.

Cultuur is belangrijk

In dit gedicht richt Sappho zich tot iemand die de rozen van deze muzen niet heeft geplukt, ofwel iemand die niet cultureel onderlegd is. Ze schetst een inktzwart toekomstbeeld: Niemand zal haar herinneren, niemand zal naar haar verlangen, zelfs in de onderwereld, ‘het huis van Hades’ in de originele Griekse tekst, zal ze onzichtbaar zijn.

Waarschuwing

Beschreef Sappho wellicht haar eigen doembeeld? Vergeten worden na haar dood, waarvoor ze de vrouw in dit gedicht waarschuwt, zou misschien nog erger voor haar zijn dan het overlijden zelf.

Ontstaan van dit gedicht

Sappho hielp jonge meisjes op Lesbos op weg naar de volwassenheid en stoomde hen klaar voor het leven van een getrouwde vrouw. Volgens de Griekse wijsgeer Plutarchus (ca. 46 - 120 na. Chr.) richtte Sappho zich in dit gedicht direct tot een van haar leerlingen. Het gedicht, dat ook bekendstaat als fragment 55, heeft dan ook een duidelijke opvoedkundige strekking: wie memorabel wil zijn, moet zich ontwikkelen.

Ik heb een verhaal bij dit gedicht

Heeft dit gedicht een speciale betekenis voor jou? Herinner je nog wanneer je het voor het eerst hoorde bijvoorbeeld? Of ben je het ooit ergens onverwachts tegengekomen? Laat het ons weten op muurgedichten@taalmuseum.nl! We voegen jouw verhaal graag toe aan deze website.

Sappho in Leiden

Foto Inge Harsten

Dit gedicht is sinds 1996 op de hoek Volmolengracht / Oude Singel te vinden. Het was het 43e muurgedicht dat door Stichting TEGEN-BEELD werd aangebracht. Het gedicht is uitgekozen door de Leidse classicus prof. dr. Chris Sicking (1933 - 2000), van 1964 tot 1999 hoogleraar Grieks in Leiden. Hij was ook verantwoordelijk voor de Nederlandse vertaling. Rechtsonder, naast het spinnetje van de schilder Jan Willem Bruins, is de signatuur van Sicking te zien: een liggende letter S.

Vrouwenkloosters

Tegenover deze locatie, aan de overzijde van het water, lagen in de middeleeuwen de nonnenkloosters Sint Maria en Sint Catharina. Het zou goed kunnen dat daar vrouwen terecht konden die van hun man af wilden komen. Dit was dus precies het tegenovergestelde van de school van Sappho, waar vrouwen werden opgeleid tot goede echtgenotes. Na het Leidens Ontzet in 1574 zijn de Leidse kloosters door het stadsbestuur opgekocht en gesloopt.

Sappho en de vrouwelijke erotische dichtkunst

Omdat belangrijke thema’s in haar poëzie de vrouwelijke schoonheid en seksualiteit zijn en ze haar eigen gevoelens en belevenissen als leidraad lijkt te nemen, is er in latere tijden flink gefilosofeerd over haar geaardheid en de verhouding tussen Sappho en haar protégés. Het is onduidelijk of haar gedichten bedoeld waren als erotische of lesbische literatuur en of ze daadwerkelijk de liefdesavonturen van Sappho en haar intieme vriendinnen omschreven. Mogelijk waren ze ook bedoeld om toekomstige echtgenotes te onderwijzen over hun eigen lichaam en seksualiteit. Het woord lesbisch werd in ieder geval afgeleid van Lesbos, het eiland waar ze leefde.

Sappho als voorbeeld

Omdat Sappho lang een van de weinigen was die door haar persoonlijke gedichten een inkijkje in de vrouwelijke belevingswereld gaf, baseerden mannelijke auteurs regelmatig hun vrouwelijke personages op haar werk.

Citaten

She slowly came, I knew her by the sign; And fair she was, but far more strange than fair; I knew her by the roses in her hair; Pierian, and she saluted mine; Lifting her pale hand in that gesture high; The deathless use to those that cannot die.

Uit het gedicht “A dream of Sappho” van Rose O’Neill, waar in de eerste strofe een verwijzing naar dit gedicht voorkomt
 

Sommigen zeggen dat er negen muzen zijn;
maar zij zouden na moeten denken.
Want kijk, daar is Sappho van Lesbos,
zij is de tiende.

Filosoof Plato
 

Wist je dat?

• Het woord lesbisch komt van Lesbos, het eiland waar Sappho leefde en over seksuele relaties tussen vrouwen dichtte.
• Sappho is enige tijd verbannen is geweest, waarschijnlijk vanwege het politieke standpunt van haar man of familie. Ze heeft een aantal jaren op Sicilië gewoond. In haar gedichten is echter weinig tot niets van deze episode terug te vinden.
• Sappho was de eerste beroemde dichteres in de (oud) Griekse cultuur en de eerste van wie het werk door de eeuwen heen is overgeleverd. Als enige dichteres werd ze opgenomen in de canon van de lyrische poëzie, de enige vrouw tussen allemaal mannen. Dichteressen na haar zagen haar dan ook als een grote inspiratiebron.

Κατθάνοισα δὲ κείσεαι πότα, κωὐ μναμοσύνα σέθεν
ἔσσετ᾽ οὔτε τότ᾽ οὔτ᾽ ύ᾽στερον. οὐ γὰρ πεδέχεισ βρόδοων
τῶν ἐκ Πιερίασ ἀλλ᾽ ἀφάνησ κἠν᾽ ᾽Αῖδα δόμοισ
φοιτάσεισ πεδ᾽ ἀμαύρων νέκυων ἐκπεποταμένα.

ΣΑΠΦΩ

You will die

You will die
and no one will remember you,
for you've had no share in the roses of Pieria,

but you will drift here and there, unseen,
in Hades' house, and flutter about
among the dark, not illustrious dead.

Translated by Barbara Hughes Fowler
 

Alternative translation

When Death shall close those Eyes

When Death shall close those Eyes, imperious Dame!
Silence shall seize on thy inglorious Name.
For thy unletter'd Hand ne'er pluck'd the Rose,
Which on Pieria's Realms unhonour'd you shall go,
And herd amongst th'ignobler Ghosts below.
Whilst I on Wings of Fame shall rise elate,
And snatch a bright Eternity from Fate.

Translated by John Addison (1735)

Meer weten?

Dit lemma is geschreven door Geralde Langendijk en het Taalmuseum. Er is gebruik gemaakt van de volgende publicaties:

• Jan Goderis, Mooi omkranste Aphrodite die van Cyprus liefdes toverscepter zwaait; seksualiteit en erotiek in het antieke Hellas (Antwerpen, Apeldoorn 2007).
• Martin Hose, Kleine Griechische Literaturgeschichte: Von Homer bis zum Ende der Antike.
• E. J. Kenney &‎ W. V. Clausen, The Cambridge History of Classical Literature: Volume I; Greek literature, Part I; Early Greek Poetry
• Richard Rutherford, Classical Literature: a Concise History.
• Laura K. McClure, Sexuality and Gender in the Classical World: Readings and Sources
• DNBL.org
• Mieke de Vries, Negen aardse Muzen: Gender en de receptie van dichteressen in het oude Griekenland en Rome (Proefschrift)
• Ellen Greene, Reading Sappho: Contemporary approaches.
• Terry Castle, The Literature of Lesbianism: a Historical Anthology from Atriosto to Stonewall.
• Wikibooks de Griekse Mythologie.
• Jaap Moggre's Geschiedenis Index.