Bewogen

Ik heb een schilderij gezien
waarin een vis zwom
heen en weer.

Beluister dit gedicht in het Nederlands
Stem: Lex van Iterson

Ontdek dit gedicht in een minuut

Een vis die beweegt op een schilderij: bij de surrealistische dichter Chris van Geel kan het. Maar wat bewoog hem precies dit gedicht te schrijven? Zag hij een vis heen en weer zwemmen en raakte zijn gemoed daardoor bewogen? Of fantaseerde hij over beweging op het doek, wellicht terwijl hij zelf aan het schilderen was? Bewogen brengt in ieder geval de geest in beweging, en stelt de vraag waar grenzen liggen.

Meer weten? Je kunt op deze website het gedicht beluisteren, je verdiepen in de totstandkoming en de maker en ontdekken wat Leidenaren ervan vinden.

Chr.J. van Geel

Amsterdam 1917 – 1974

Chr.J. van Geel werd geboren in een familie van kunstenaars. Zijn vader, die ook Chris heette, ontwierp boekbanden, glas in lood, sierkunst en letters. Het bracht weinig geld op en in de jaren 1930 was het gezin zelfs enige tijd aangewezen op een uitkering. 'Als jij ook kunstenaar wordt, breek ik allebei je benen', zou de moeder van Chris junior in die tijd hebben uitgeroepen. Het hielp weinig: hij ging naar de kunstnijverheidsschool en leidde vervolgens een leven zonder compromissen, vaak in bittere armoede.

Kunstenaar

Als beeldend kunstenaar werd Van Geel aanvankelijk ondersteund door zijn grootvader, bij wie hij lange tijd in huis woonde. Daar kwamen kunstenaars E. du Perron (1899 - 1940) en Emiel van Moerkerken (1916 - 1995) over de vloer en maakte hij kennis met het surrealisme. Van Geel produceerde een grote hoeveelheid tekeningen en prenten, die onder andere in het Stedelijk Museum in Amsterdam werden geëxposeerd.

Dichter

Na het overlijden van zijn grootvader verruilde hij in 1946 Amsterdam voor het dorp Groet in de gemeente Bergen, Noord-Holland. Duinzand, vogels, dieren en takjes kregen nu een belangrijke plek in zijn werk. Rond deze tijd schreef hij ook zijn eerste gedichten. Van Geel vond dat een gedicht nooit af was en bleef er soms eindeloos aan schrijven en schaven. Meestal bewaarde hij alle versies, alsof het afzonderlijke gedichten waren. Zijn werk verscheen in tijdschriften zoals Tirade, Barbarber en het Hollands Maandblad.

Nalatenschap

In 1972 brandde het huis van Chr.J. van Geel in Groet grotendeels af. Daarbij ging een flink deel van zijn werk verloren. Hij overleed twee jaar later, 56 jaar oud. Zijn partner, Elly de Waard, heeft zich ontfermd over zijn nalatenschap. Hoewel veel was verdwenen, vond ze ook veel ongepubliceerd werk. Een gedeelte daarvan is postuum gebundeld.
 

Waar gaat dit gedicht over?

Chris van Geel wordt beschouwd als een surrealist, iemand die de realiteit omdraait, uitvergroot en anders benadert. Een opvallend aspect van zijn poëzie is zijn spel met taal. Door een woord bijvoorbeeld net anders in een zin te plaatsen, verandert de betekenis ervan. Ook houdt hij ervan te spelen met meerdere betekenissen. Bewogen is een mooi voorbeeld van de dubbelzinnigheid van taal en de paradox die dit kan opleveren.

Bewogen

Een foto kan bewogen zijn omdat de maker niet stilstaat maar voor een schilderij geldt dat niet. De enige mogelijke beweging zit bij de kijker: die kan in emotionele zin bewogen worden door wat hij ziet, erdoor geraakt worden. Beschrijft Van Geel zo’n ervaring? Was het wel een schilderij waar hij naar keek, of zag het er simpelweg schilderachtig uit? Er is maar één ding zeker: er zwemt een vis heen en weer.

Kaders

De vis had ook op een doel af kunnen zwemmen, maar doet dat niet: hij zwemt heen en weer. Het doet denken aan een vissenkom of aquarium, waarin vissen doelloos dezelfde eindeloze rondjes zwemmen. Dat kan ook niet anders, want de ruimte is begrensd - net als in een schilderij, waar doorgaans een lijst omheen zit. Zulke kaders bepalen vaak hoe je je beweegt en wat je ziet. In slechts enkele woorden maakt Van Geel speels de kracht van zulke kaders duidelijk.

Ontstaan van dit gedicht

Chris van Geel heeft een grote hoeveelheid gedichten geschreven die slechts enkele regels omvatten. Over dit specifieke gedicht zijn echter geen bijzonderheden bekend. Het is, in een serie van 30 gedichten, voor het eerst gepubliceerd in het Hollands Maandblad van juni-juli 1968.

Ik heb een verhaal bij dit gedicht

Heeft dit gedicht een speciale betekenis voor jou? Herinner je nog wanneer je het voor het eerst hoorde bijvoorbeeld? Of ben je het ooit ergens onverwachts tegengekomen? Laat het ons weten op muurgedichten@taalmuseum.nl! We voegen jouw verhaal graag toe aan deze website.

Chr.J. van Geel in Leiden

Foto: Inge Harsten

Dit was het 54e muurgedicht dat door Stichting TEGEN-BEELD werd gerealiseerd. Het gedicht is in 1997 aangebracht op een muur aan de Hogewoerd 77. Daar was van 1995 tot 2015 galerie Sidac Studio gevestigd. Eigenaar Piet Franzen was kunstenaar en dichter, net als Chr.J. van Geel, en wenste graag een muurgedicht dat een relatie had met beeldende kunst. Ook moest het passen op de gevel, die vooral uit glas bestaat en daarmee doet denken aan een aquarium. Het gedicht oogt door de plaatsing als een omlijsting van het pand: de etalageruit wordt schilderij en aquarium tegelijkertijd.

Citaten

Poëzie is de wensdroom van de stotteraar.

Chr. J. van Geel

Brand misstaat kunst niet.

Chr. J. van Geel

Zijn werk zal je allergisch leren zijn voor intellectuele dikdoenerij -, maar de strekking ervan is zijn bestemming geworden, het gaat hem om wat je niet kunt leren maar wel ervaren.

Schrijver Willem Jan Otten over de poëzie van Chris van Geel

Chris van Geel was als dichter de prins die mij wakker kuste.

Willem Jan Otten

Als jij ook kunstenaar wordt, breek ik allebei je benen.

Chris’ moeder Dien van Geel-Marsman

Wist je dat?

• Beeldhouwer John Rädecker had in 1946 opdracht gekregen om het Nationaal Monument op de Dam in Amsterdam te maken. Rädecker woonde in die tijd in Groet en had een pied-à-terre in Amsterdam nodig, liefst dicht bij de Dam. Hij ruilde zijn atelierwoning in Groet met Chris van Geel tegen het huis van diens grootvader aan de Herengracht. Zo kwam Van Geel in Groet terecht.
   
• Zijn partner heeft als eerbetoon een website ontwikkeld waarin werk en leven van Chris van Geel samenkomen.

De Leidse band Street fable heeft dit gedicht op muziek gezet. 

Moved

I saw a painting the other day
where a fish swam
back and forth.

Translation: Emma Knapper

Meer weten?

Dit lemma is geschreven door het Taalmuseum in samenwerking met Ellen van Dilst. De vertaling naar het Engels is gemaakt door Emma Knapper. Er is gebruik gemaakt van de volgende bronnen:

• Willem Jan Otten, inleiding bij de bloemlezing ‘Het mooiste leeft in doodsgevaar’, 2009
• J.P. Guépin, Christiaan Johannes van Geel. In: Jaarboek van de Maatschappij van Nederlandse Letterkunde, 1976 (DBNL.org)
• www.chrisvangeel.nl; website over het werk en leven van Chris van Geel. Opgezet door Elly de Waard namens Stichting Chr.J. van Geel (uit de nalatenschap van Van Geel)