Het werelds geluk

Een schoon en fleurig huis, een tuin met ranken langs de muren,
een beker flonkerende wijn en vruchten in de schaal,
geen al te talrijk kroost, geen last en geen schandaal,
een trouwe vrouw die helpt het huisgezin besturen.

Noch schulden noch gedingen noch geschillen met je buren,
om have en om erf geen zorg en geen kabaal,
en zonder hoge voorspraak, zonder nijd om de rivaal,
je zedelijke kracht uit een bezonken inzicht puren.

Geen waarheid schuwen, voor geen zwarigheden zwichten,
je zonder schroom, in godsvrucht, onderwerpen aan je plichten,
je driften meester blijven en ze richten naar je wil.

Je vrijheid bewaren, in geweten en gedachten,
je ziel tot God verheffen in gebed en vreedzaam, stil,
in eigen huiselijke kring de dood afwachten.

Vertaling Ward Ruyslinck

Alternatieve vertaling

Het gelukkige leven

Een huis te hebben dat gemakkelijk, passend, mooi is
Een tuin bekleed met geurige spalieren*
Vruchten, uitstekende wijn, weinig gevolg, weinig kinderen
Alleen en zonder opspraak en trouwe vrouw te hebben.

Geen schulden of bijzit, geen geschil of twist
Geen boedel te hoeven delen met verwanten
Met weinig tevreden zijn, zich niet op machthebbers verlaten
Men moet al zijn plannen op een juist model baseren.

Vrijmoedig en zonder eerzucht te leven
Zonder voorbehoud zich aan de vroomheid wijden
Zijn begeerten te beteugelen en ze gehoorzaam maken.

Zijn vrije geest bewaren en ook zijn krachtig oordeel
Zijn rozenkrans te bidden terwijl men zijn stekjes ent
Dit is: zachtkens en bij zich thuis te wachten op de dood.

Hertaling: Adriaan van der Staay
* spalier: houten frame t.b.v. leiden/ondersteunen fruitbomen

Beluister dit gedicht in het Frans.
Stem: Céline Zaepffel

Ontdek dit gedicht in een minuut

Plantin werkte zichzelf op van arm weeskind tot de meest vermaarde boekdrukker van zijn tijd. Hij was ongeveer zestig jaar oud toen hij zijn levenslessen op een rij zette. Hoe werd een mens gelukkig? Het gezinsleven gaf veel voldoening, een eigen huis en tuin en goede wijn maakten het leven prettig. Maar geluk was vooral ook een keuze. Als humanist geloofde Plantin dat iedereen zelf iets van het leven kon maken. Wie daarbij beheerst, kritisch en godvruchtig te werk ging, kon op de oude dag gelukkig sterven.

Meer weten? Je kunt op deze website het gedicht beluisteren, je verdiepen in de totstandkoming en de maker en ontdekken wat Leidenaren ervan vinden.

Christophle Plantin (Christoffel Plantijn)

Saint-Avertin ca. 1520 - Antwerpen 1589

Christophe Plantin groeide op als arme weesjongen. Hij wist zich op te werken tot de bekendste drukker en uitgever van zijn tijd. Zijn drukkerij had op het hoogtepunt 16 persen en meer dan 80 mensen in dienst. Lang werkte hij vanuit Antwerpen, destijds een wereldstad, maar tussen 1583 en 1585 was hij in Leiden te vinden.

Plantin in Leiden

Nadat in 1575 de Leidse universiteit was opgericht, bestond grote behoefte aan een drukker die de kennis kon verspreiden. Het lukte het universiteitsbestuur om Plantin naar de sleutelstad te lokken, mede door zijn persoonlijke contact met enkele wetenschappers. Vanuit Huis Assendelft aan de Breestraat (waar nu Sociëteit Minerva is) bracht hij in twee jaar tijd een kleine honderd boeken uit. Zijn in Leiden gedrukte zeeatlas was het eerste in Nederland gedrukte boek met illustraties via koperdruk. Ook was Plantin de eerste in Nederland die Hebreeuwse letters drukte. Zijn werk gaf de jonge universiteit internationaal status.

Godsdienstoorlogen

Plantin leefde in een tijd waarin het gedrukte woord onder een vergrootglas lag. De boekdrukkunst bood ongekende nieuwe mogelijkheden, waaronder de verspreiding van nieuwe religieuze ideeën. Plantin moest voortdurend navigeren tussen opdrachtgevers. Hij maakte veel werk in opdracht van de Spaanse koning Filips II (1527 - 1598), een overtuigd katholiek, maar werkte ook voor de protestantse Universiteit Leiden. Zijn vertrek uit Leiden had te maken met dit spanningsveld: hij voelde zich onder druk gezet een boek uit te brengen dat bij zijn Spaanse opdrachtgevers in het verkeerde keelgat zou schieten, en keerde terug naar Antwerpen.

Waar gaat dit gedicht over?

Dit gedicht gaat over geluk. Wat heeft een mens nodig om gelukkig te zijn? Plantin begint zijn antwoord met bezit: een eigen huis en tuin, goede wijn. Een harmonieus gezinsleven is belangrijk, en een goede relatie met buren, vrienden en kennissen. Maar de meeste aandacht geeft hij aan het innerlijk. Gelukkig wordt je door eerlijk te zijn, vast te houden aan je principes, jezelf te beheersen en een goed godsdienstig leven te leiden.

Humanisme

Vrijwel alles wat Plantin opnoemt, heeft de mens zelf in de hand. Het gedicht nodigt ieder individu uit om kritisch te zijn, eigen keuzes te maken en niet slaafs autoriteiten te volgen. Het is het gedachtegoed van het Humanisme, een levensfilosofie die een generatie eerder in Nederland op de kaart werd gezet door Erasmus (1466 - 1536). Zowel Erasmus als Plantin waren gelovige christenen, wat in het geval van de drukker ook blijkt uit het slot van dit gedicht. Ze meenden dat ieder mens de plicht had het beste van zijn leven te maken.

Voorbeelden

Plantin schreef dit gedicht in de vorm van een sonnet. Die dichtvorm ontstond in het Italië van de Renaissance en was populair onder humanisten. In de renaissance werden veel klassieke auteurs opnieuw ontdekt, waaronder Marcus Valerius Martialis (ca. 40 - ca. 102), die in zijn epigram X.47 de voorwaarden voor een gelukkig leven op een rij zette. Meerdere tijdgenoten van Plantin lieten zich daardoor inspireren. Ze kozen wel steeds hun eigen inhoud. Martialis bezong bijvoorbeeld de lof van geld dat niet was verdiend maar geërfd - dat paste niet erg goed bij het humanistisch ideaal van Plantin, waarin juist zelfontplooiing centraal stond.

Ontstaan van dit gedicht

Dit gedicht is voor zover bekend het enige gedicht dat Christophe Plantin heeft geschreven. Het ontstond waarschijnlijk nadat Willem van Oranje in december 1579 de drukkerij van Plantin in Antwerpen bezocht. Hoe bekend Plantin ook was, een bezoek van een prins was zeker niet alledaags. Wetenschappers gaan ervan uit dat Le Bonheur de ce Monde speciaal voor deze gelegenheid is gedrukt.

Ik heb een verhaal bij dit gedicht

Heeft dit gedicht een speciale betekenis voor jou? Herinner je nog wanneer je het voor het eerst hoorde bijvoorbeeld? Of ben je het ooit ergens onverwachts tegengekomen? Laat het ons weten op muurgedichten@taalmuseum.nl! We voegen jouw verhaal graag toe aan deze website.

Christophe Plantin in Leiden

Foto Anoesjka Minnaard

Christophe Plantin kwam in 1583 naar Leiden. Hij vestigde zijn drukkerij en uitgeverij in de Breestraat, op de plaats waar nu Sociëteit Minerva zit. Al snel had hij ook een boekwinkel in de stad, op het Academieplein. Na twee jaar vertrok hij weer, maar de drukkerij bleef bestaan. Die werd voortgezet door zijn schoonzoon Frans van Ravelingen (1539 - 1597), en vervolgens door diens zonen. In 1965 is door uitgeverij Brill - voortgekomen uit Plantijns drukkerij - op de muur van de sociëteit een herdenkingsplaquette voor beide mannen aangebracht. Sinds 2015 organiseert de Bibliotheekcommissie van LSV Minerva jaarlijks de Plantijnlezing.

Muurgedicht

Het gedicht Le Bonheur de ce monde was het onderwerp van de oratie van prof.dr. Adriaan van der Staay toen hij in 1993 hoogleraar cultuurgeschiedenis werd aan de Erasmus Universiteit. Toen hij in 1998 afscheid nam als directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau, gaven zijn medewerkers hem dit muurgedicht als afscheidscadeau. Het is te vinden aan de Hooigracht 106A, omdat Van der Staay aan die straat woont. Het was het 56e muurgedicht dat Stichting TEGEN-BEELD in Leiden realiseerde. Eerder werd overigens gedacht aan de Hooglandse Kerk, maar daarvoor kwam geen toestemming. Vervolgens kwam Italiaans restaurant ‘Pino’ op de hoek Kaasmarkt/Hooigracht in beeld, mede omdat Van der Staay een huis in Italië heeft.

Vormgeving

Plantin werkte voor zijn drukwerk samen met enkele eigentijdse letterontwerpers, waaronder Claude Garamond (ca. 1480-1561). Zijn lettertype wordt nog altijd wereldwijd gebruikt, en was in 1579 ook het lettertype waarin Plantin het gedicht voor het eerst drukte. Jan Willem Bruins heeft het muurgedicht naar deze eerste druk op de muur geschilderd. Rechts onderaan is tevens de handtekening van Van der Staay te vinden.

Wist je dat?

In het Museum Plantin-Moretus in Antwerpen staat de drukpers waarmee Plantin in 1579 dit gedicht drukte. Die wordt nog altijd gebruikt om exemplaren te maken.
Plantins belangrijkste werk, Biblia Regia, is een meertalige uitgave van de Bijbel tot stand gekomen met steun van de Spaanse koning Filips II. Het bevat Hebreeuwse, Griekse, Latijnse, Aramese en Syrische versies van bijbelteksten.
Plantijn kreeg in 1584 van het stadsbestuur van Leiden de opdracht voor het drukken van de Nederlandse en Franse uitgave van het officiële verslag van de moord op Willem van Oranje, Cort verhael van de moort ghedaen aan den persoon van den Prince van Orangien.

Dit gedicht is op muziek gezet door de Leidse band Street fable.

Le Bonheur de ce Monde

Avoir une maison commode, propre et belle,
Un jardin tapissé d'espaliers odorans,
Des fruits, d'excellent vin, peu de train, peu d'enfans,
Posséder seul sans bruit une femme fidèle ;

N'avoir dettes, amour, ni procès, ni querelle,
Ni de partage à faire avecque ses parens,
Se contenter de peu, n'espérer rien des grands,
Régler tous ses desseins sur un juste modèle ;

Vivre avecque franchise et sans ambition,
S'adonner sans scrupules à la dévotion,
Domter ses passions, les rendre obéissantes,

Conserver l'esprit libre et le jugement fort,
Dire son chapelet en cultivant ses entes,
C'est attendre chez soi bien doucement la mort.

Meer weten?

Dit lemma is geschreven door Carolien Devilee en het Taalmuseum. Daarbij zijn de volgende bronnen geraadpleegd:

Langereis, Sandra, De woordenaar. Christoffel Plantijn, s werelds grootste drukker en uitgever 1520-1589 (Amsterdam 2014).
AdriaanvanderStaay.nl
StichtingSocrates.nl (de les van Plantijn)
Sleutelstad.nl (Plaquette Plantijn in Vrouwensteeg onthuld)
ErfgoedLeiden.nl
dbnl.org (De Gulden Passer-jaargang 66)
Digibron.nl (Antwerpse drukker in Leiden werkzaam)
HumanistischeCanon.nl (venster renaissance)
LeidenUniv.nl (nieuwsarchief 2/2146)
Blogs.dickinson.edu
Interview / gesprek met prof.dr.Adriaan van der Staay